Bilge mimar olarak tanınan Turgut Cansever, 1920 senesinde Antalya’da doğdu. Lise eğitimini Galatasaray Lisesi’nde lisans eğitimini ise İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümü’nde tamamladı. 1946 yılında mezun olan mimar 1949 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nde doktorasını tamamladı. Cansever’in ‘Osmanlı ve Selçuklu Mimarisinde Sütun Başlıkları’ adlı doktora tezi Türkiye’de bir mimara ait olan sanat tarihi alanındaki ilk doktora tezi olması ile oldukça önemli bir yere sahiptir. 1951 yılında Abdurrahman Hancı ile kurduğu ofis ile birlikte mimarlık pratiğine başladı ve sonrasında 1980 yılında kendi mimarlık bürosunu kurarak yaklaşık 60 sene boyunca ülkenin farklı şehirlerinde unutulmaz yapılara imza attı. ‘Mimari eserleri arasında 1980 Ağa Han Mimarlık Ödülü’nü aldığı Türk Tarih Kurumu (1967), Ertegün Evi (1971) 1992 Ağa Han Mimarlık Ödülü’nü aldığı Demir Tatil Köyü (1990) başta olmak üzere Karatepe Açık Hava Müzesi (1957), Büyükada Anadolu Kulübü (1957), Nuri Birgi Evi (1968), Çürüksu Yalısı Restorasyonu (1971), Sualtı Arkeoloji Enstitüsü (1983), Ataç Evi (1989), Karakaş Camisi (1991) sayılabilir.’ (Yücel, 2018) Cansever, Ağa Han Mimarlık Ödülü’nü üç kez almaya hak kazanarak eşi görülmemiş bir başarıya imza atmıştır. 1983 senesinde ise Ağa Han Mimarlık Ödülleri’nde jüri üyeliği görevini üstlenmiştir. Bu yazıda usta mimara Ağa Han Ödülü kazandıran üç yapıya değineceğiz.
Turgut Cansever’in mimari üslubunda birden çok parametre öne çıkar ve dönemsel olarak belirgin farklılıklar görülür. Cansever’in 1950’li yıllarda hayata geçirdiği eserlerde dönemdeki birçok diğer mimar gibi Le Corbusier’in ve modern mimari anlayışın etkileri hissedilir. Cansever doçent olduğu tezi ‘Modern Mimarlığın Temel Meseleleri’nde Frank Lloyd Wright, Le Corbusier, Walter Gropius, Alvar Aalto ve Mies van der Rohe gibi çağdaş mimarlığın önemli isimlerini incelemiştir. 1980 yılları sonrası ise mimar, işlerinde daha geleneksel bir dil benimsemiştir. Bu değişimi Cansever’in malzeme tercihlerinden de anlayabiliriz. Başlangıçta betonarme ağırlıklı yapılar ortaya koyan mimar, sonraki dönemlerde taş ağırlıklı yapılar tasarlamıştır. Cansever’in bu farklı üslupları esasen çok alışılagelmiş bir süreçte işlemez ve bazı yorumlara göre bir bakıma aykırı bir duruşu temsil eder. Atilla Yücel bir söyleşisinde bu durumu şöyle açıklamıştır: ‘Ona atfedilen birtakım kimlikler, etiketler var. Onu gelenekçilikle, dincilikle ve başka sıfatlarla, hayatının farklı dönemlerinde birtakım yaftalarla özdeşleştiren anlayışlar var. Bunlar o kadar yanlış da değil kanımca. Çünkü bütün bu özellikler Turgut Bey’in kimliğinde var. Turgut Bey, bütün bu birbirinden oldukça farklı görünen düşünsel aidiyetlerle ilişki kuran karmaşık, kendi içinde çelişkiler de barındıran – dolayısıyla görünüm itibarıyla çok da huzurlu olmayan- ama bütün bunları birbiri ile çatıştırıp, entelektüel bir mesele halinde dert edinen bir insan. Bütün bu özellikleri ile bana ilginç ve özgül geliyor.’
Türk Tarih Kurumu, 1967
Turgut Cansever ve Ertur Yener tarafından tasarlanan Türk Tarih Kurumu binası 1980 senesinde Ağa Han Mimarlık Ödülü’ne layık görüldü. Ağa Khan Mimarlık Vakfı’nın ödül açıklama raporu şu şekildedir: ‘Ödül, çağdaş yapı teknolojisini geleneksel fikir ve ilkelerle birleştiren bir mimari anlatım biçimine giden yolda olumlu bir aşama oluşturduğu için verilmiştir. Merkezi avlu geleneksel Osmanlı yapılarının içe dönük karakterini yansıtırken, İslam mimarisinin bütünlük ilkesi de parçaların bütüne olan ilişkisini belirlemekte bir düzenleme aracı olarak kullanılmıştır. 1930’lardan bu yana Ankara’da yapılan binaların belirgin ortak özelliği olan Uluslararası üsluba bir tepki olan bu bina, geleneklerden neler öğrenilebileceğinin bir örneği ve daha geçerli bir mimari dile işaret eden bir öncüdür.’
Turgut Cansever’in yakın dönem yapılarına bakıldığında betonarme malzeme dikkat çekerken Türk Tarih Kurumu binasında şehrin doğal ve kültürel özelliklerini ön planda tutan bir kararla Ankara taşı kullanılmıştır. Plan şemasını da herhangi bir tipolojiye sıkı sıkıya bağlı kalmadan güneş ışınlarının geliş açısına ve işleve göre organize etmiştir. Avludaki boşluk, yapının katmanlı hissiyatını güçlendirir ve yapıya giren güneş ışınlarının birçok mekana nüfuz etmesini sağlar.
Türk Tarih Kurumu hem bilinirlik hem de üslup açısından mimar için bir kırılma noktası sayılabilir. Yapının farklı mekanlarında Osmanlı’nın mimari karakterinden izler bulunur.
Ertegün Evi, 1971
Turgut Cansever’e 1980 yılında Ağa Han Ödülü kazandıran Ahmet ve Mica Ertegün için tasarladığı konut projesi Ertegün Evi, Bodrum’da konumlanmaktadır. Cansever, proje kapsamında iki kanatlı tarihi Salih Efendi Konağı’nı koruyarak tasarladığı yazlık konutu tek bir kapı ile birleştirmiştir.
Cansever, projedeki koruma kararıyla hem geçmişe olan saygısını göstermiştir hem de çağdaş tasarım kararlarıyla geleceğe ışık tutan bir yapı tasarlamıştır. Mimarın orijinal yapıya eklediği yeni kütle, iç mekanda iki yapı arasında akıcı bir kurgu olacak şekilde çözümlenmiştir.
Yeni yapı, orijinal yapıyı taklit etmez aksine dairesel kolonları ve açılır kapanır meşe ağacından yapılmış panjurlarıyla farklı fakat uyumlu bir dille tarihi konağa eklenir. Panjurlar sayesinde iç mekan dış mekan arasındaki sınırlar da oldukça silikleşir ve yeni ek, mevcut yapının dar pencerelerinin yanında yapıya ışık sağlamada aktif bir rol üstlenir.
Demir Tatil Köyü, 1990
Bilge mimarın en bilinen projelerinden biri Muğla’nın Bodrum ilçesinde yer alan Demir Tatil Köyü’dür ve Cansever bu proje ile 1992 Ağa Han Ödülü’nü kazanmıştır. Demir Tatil Köyü özgün mimari üslubu ve doğa ile kurduğu yakın ilişkiler ile dikkat çeker. Cansever’in oldukça önemsediği Osmanlı mimarisinin ve İslam geleneğinin izleri de Demir Tatil Köyü’nde açıkça görülür. 9 farklı tipte evden oluşan komplekste her evin önünde kendi bahçesi bulunur ve 35 ev de birbirinin önünü ve ışığını kesmeyecek şekilde konumlandırılmıştır. Bu noktada mimarın düşüncesinde öne çıkan tevazu ve çekingenlik kavramları hissedilir. Birbirinden farklı olan villalar ustalıkla kurgulanan yerleşimleri ve kendi içlerinde barındırdıkları detaylar ile bir bütünün parçası gibi hissettirir.
Mimari müdahelenin arazi ile kurduğu ilişki projenin etkileyici özelliklerinden biridir. Yapılar bulunduğu yere ait olma kaygısı taşır ve deniz manzarası bu noktada tasarımın bir yönlendiricisi olmamıştır. Projenin müelliflerinden olan Mehmet Öğün konu hakkında şunları söylemektedir: ‘Deniz manzarası görecek diye sekiz takla attırmaya gerek yok binalara. Doğallıklarıyla bulundukları yere bağlansınlar, kimi karşıdaki tepeye baksın, kimi vadiye, kimi ormana, kimi de denize baksın.’ (Düzenli, 2017). Turgut Cansever’in hem tasarımcı, hem müteahhit hem de uygulayıcı rolünü üstlendiği Demir Tatil Köyü; taş duvarları, malzemelerin özgün renkleri ve dokuları ile dikkat çekmektedir. Demir Tatil Köyü, yapılı çevrenin olabildiğince doğa ile bütünleştiği ve eklerin var olanla uyum içerisinde bir kompozisyon yarattığı mimarın eşsiz ve unutulmaz projelerinden.
Bilge Mimarın sözleriyle yazıyı noktalayalım: ‘İnsanın esas vazifesinin dünyayı güzelleştirmek olmasının neticesi olarak her mimarlık eserinin ve her eserin biçiminin dünyayı nasıl tersyüz edeceğini araştırmak ve bu amaçları gerçekleştirmek, mimarlık sanatının asli vazifesi olur. Mimarlık sanatının bütün meseleleri, çok defa büyük ve karmaşık bir biçimde şekillerin oluşturulmasında, çözümlenmesi gereken sorunlarda ortaya çıkar. İnsanın en büyük erdemi olan şehir kurmak, başarılı mimariler bütünlüğünü vücuda getirmektir.’
Kaynakça:
Atilla Yücel – Uğur Tanyeli (2018) ’Turgut Cansever: Düşünce Adamı ve Mimar’, Mimarlık
Düzenli, H. İ. (2019). ‘İdrak ve İnşa (2.baskı)’. Klasik Yayınları: İstanbul.
Düzenli, H. İ. (2017). Amanruya Oteli, Bodrum, Arredamento Mimarlık, 308, 66-71
Cebeci, M.N. (2008) ‘MİMARLIK ELEŞTİRİSİ: Turgut Cansever’in Söylemi ve Mimarlığı, Toroslar’ın Yükseklerinde İkinci Heyecan’ Mimarlık, 339
Tunç, R. ’Mimar Turgut Cansever’in Türk Tarih kurumu Binası Üzerine Deneme Yazısı’ Mimarhane