İnşaatı 1971 senesinde tamamlanan Bursa’nın Yenişehir ilçesinde konumlanan Dosan Konserve Fabrikası, mimar Aydın Boysan’ın strüktürel tasarım konusundaki yetkinliğini gösteren en önemli örnekler arasındadır. Afife Batur, Aydın Boysan için yazmış olduğu anma yazısında bu fabrikayı ‘geometrinin şiirsel içeriğini arayan çarpıcı bir örnek’ olarak tanımlar. Dosan Konserve Fabrikası’nın yapıldığı dönemde yapı teknolojilerindeki gelişimin izlenebileceği en önemli yapı grupları arasında fabrikalar yer alıyordu. Geniş bir arazide konumlanan Dosan Konserve Fabrikası, 9 ay gibi oldukça kısa bir sürede tamamlanmıştır. Projenin başından alınan önemli bir karar, strüktürel ve konstrüktif bir amaca hizmet etmeyen yapısal elemanları, tasarıma dahil etmemek olmuştur. Geometriye tutkun bir mimar olan Boysan, yapılarında strüktürel elemanlarla oluşturduğu formları fonksiyonel gerekçelere dayandırmayı her zaman ön planda tutmuştur. Boysan’ın tasarım dilinin unutulmaz bir yansıması olan Dosan Konserve Fabrikası, şimdilerde atıl haldeki yüzlerce fabrika yapısından biri.
Dosan Konserve Fabrikası projesine kısaca değinecek olursak… Proje, üretim ve yardımcı tesisler olarak iki ana bölümden meydana gelmektedir. 9000 metrekare kapalı alana ve 13000 metrekare açık alana sahip olan tesisin kuzey ve güney olmak üzere iki ana giriş kapısı vardır. Dosan Konserve Fabrikası inşaat sürecinde Boysan’ın en az tasarım süreci kadar önem verdiği uygulama konusuna titizlikle yaklaşılmış. Mimarlık ve mühendislik disiplinlerinin iş birliği, süreçte önemli rol oynamıştır. Mimari proje ve kontrol bölümünü Aydın Boysan yürütürken, yardımcı mimar ekibi Erdoğan Arıcan ve Oktay Basat ile mühendis ekibi Müfit Yorulmaz, İlhami Nural ve Bülent Cedetaş yapının hayata geçirilmesinde önemli görevler üstlenmiştir. Yapının cephesinde özellikle öne çıkan strüktürel ve konstrüktif ifadeler, farklı disiplinlerin birlikte yürütüldüğü bu sürecin bir sonucudur. Betonarme olarak inşa edilen yapının yalın ama bir o kadar güçlü biçimsel dili matematik – geometri – mimarlık arasındaki ilişkiyi yansıtmaktadır. Yapının cephesinde dikkat çeken betonarme yüzeyler arasındaki üçgen alanlar, üçüncü boyutta fiberglas ışıklıklarla kapatılmıştır. Bu karar cephelerdeki heykelsi görünümün yaratılmasına yardımcı olurken iç mekana da görsel bir zenginlik kazandırmıştır. Taşıyıcı sistem kurgusu sayesinde geniş açıklıklar geçebilen yapının üst kabuğundan aldığı ışık, iç mekanda aydınlık bir atmosfer yaratılmasını sağlamıştır. İlk inşa edildiği zaman beş bloktan oluşan projeye sonradan üç blok daha ilave edilmiştir. Yapılar, hem cephe özellikleri hem de ölçekleri göz önünde bulundurulduğunda benzer yaklaşımlara sahiptir. Fabrikanın strüktürel anlamda öne çıkan bölümü ise sosyal tesis binasıdır. Betonarme karkas olarak inşa edilen yapının yemekhane olarak kullanılan bölümü için katlanmış plak formlu bir kabuk tasarlanmıştır. Bu kabuk, zemine yaklaştıkça küçülen kesitiyle yapıya plastik bir etki kazandırmıştır.
50 yılı aşan meslek hayatında Boysan, çoğunluğu endüstri yapısı olmak üzere birçok proje hayata geçirmiştir. Projelerinde strüktür tasarımı ve ayırt edici geometriler her zaman ön planda olmuştur ve bu anlamda oldukça yenilikçi işlere de imza atmıştır. Tasarımın mümkün mertebede sade olması gerektiğini savunan mimar, estetik etkinin rasyonel prensiplerden hareketle oluşması gerektiğini de belirtmektedir. Mimarlık Dergisi’nde yer alan Cânâ Bilsel’in 2002 senesinde Aydın Boysan’la yaptığı röportajda Boysan’ın strüktürlerini önce işlevsel ve mantıksal gerekliliklere göre kurguladığını ve sonrasında bu strüktürün estetik bir çıktı vermesini önemsediğini anlıyoruz. Aydın Boysan, kendine has nüktedanlığıyla bu düşünceyi özetliyor: ‘Mantığı olan bir güzelliği yaparsa insan, doğrudur, mantığı olmayan bir güzellik aramadım ben ömrümde. Mantığı olmayan güzellik kadın güzelliğidir.’
Referanslar:
- G. Okumuş And Ö. M. Ediz, ‘Boysan’ın İkonik Strüktürü Dosan Konserve Fabrikası,’ Betonart , no.75, pp.75-80, 2022
- Bilsel, Cana, 2002, ‘Retrospektif: Aydın Boysan’, Mimarlık, sayı: 305, ss.20-31.
- Batur, Afife, 2018, ‘Aydın Boysan: Strüktürün Şiirini Yazan Mimar’, Mimarlık, sayı: 399.
Fotoğraflar:
Reha Günay